Elk boek heeft spanning nodig. Spanning is niet het exclusieve voorrecht van thrillers maar is onontbeerlijk voor alle boeken, ook voor genres waar je dat misschien niet direct zou verwachten, zoals liefdesromans of biografieën. ‘Spannend’ kun je ook lezen als ‘boeiend’ en wordt niet alleen veroorzaakt door voetstappen die je personage achter zich hoort of een achtervolging door de Slechterik of een buitenaards wezen.
Spanning ontstaat als iemand zich ergens zorgen over gaat maken. Die iemand hoeft niet eens een van je personages te zijn, maar in ieder geval wel je lezer. Je lezer moet willen weten hoe het verhaal verder gaat, je passages moeten vragen oproepen: hoe gaat dit aflopen? Hoe gaat hij dit oplossen? Komt dit nog wel goed?
In mijn bio schrijf ik onder andere: In fictie gaat het niet om het eindpunt maar om de reis
Die reis stippel jij voor je lezer uit, en je lezer wil tijdens die reis geboeid, verwonderd en geëntertaind worden, en wellicht tot nadenken over het gebodene worden gestemd. Spanning draagt daartoe bij.
Spanningsboog
‘Spanningsboog’ is de aanduiding voor het stapje voor stapje steeds verder opvoeren van spanning naar het hoogste punt: de climax. In die climax voltrekt zich het noodlot of ontsnapt je held er op het nippertje aan, ontsnapt iemand op het nippertje aan de aanstormende trein, ontdekt je protagonist net op tijd het complot, vindt de politie het belastende briefje – of gebeurt dat allemaal juist net niet.
Binnen de spanningsboog van je verhaal zijn er verschillende kleinere spanningsbogen, kleinere plotlijntjes, die het grotere geheel ondersteunen en ermee vervlochten zijn. Er moet altijd minstens één spanningsboog open staan, al is het maar een heel kleintje. En er kunnen ook best een aantal tegelijkertijd open staan.
Zo creëer je spanning
Hoe ga je dan zorgen voor die broodnodige spanning? Dat doe je met deze spanningboosters.
Verandering
Als het leven van je personage zonder problemen voortkabbelt, is dat leuk voor hem maar saai voor je lezer. In je boek is verandering essentieel. Verandering als gevolg van iets wat van buitenaf je personages overkomt, maar vooral verandering als gevolg van conflict, intern dan wel extern. Verandering doet pijn. Maar no pain, no gain Daarbij komt dat verandering ook essentieel is voor de ontwikkeling van je personages.
De dreiging van wat er te gebeuren staat is vaak spannender dan de gebeurtenis zelf. Licht dus zo nu en dan een tipje van de sluier op van wat je personages te wachten staat.
Een voorbeeld van zo’n omineuze vooruitblik:
Afwisseling
Afwisseling brengt beweging. Beweging brengt spanning. Wissel dus beschrijvingen af met dialoog. Wissel een dialoog in de ene groep mensen, bijvoorbeeld de groep rondom de protagonist, af met dialogen in de andere, bijvoorbeeld die rondom de antagonist. Wissel rust af met actie.
Drama
‘Drama’ heeft in de spreektaal vaak de betekenis van een gebeurtenis met veel ach en wee. Dan wordt er gesproken van iets ‘dramatisch’, zoals in: Selfiepoging met ratelslang loopt dramatisch af. Dit gebruik van het woord ‘drama’ is een uitvloeisel van de eigenlijke betekenis: een literair genre van boeken, films en toneelstukken, waar de nadruk op de ontwikkeling van de personages ligt. Ontwikkeling is (meestal) het gevolg van verandering en vaak is zo’n verandering op het moment zelf helemaal niet zo leuk voor degene die het overkomt.
Maar voldoende drama maakt je verhaal wél boeiend voor je lezer. Bedenk daarbij dat iets wat heel normaal lijkt, in een bepaalde context juist heel dramatisch kan zijn. Bijvoorbeeld ‘ontmaskerd’ worden als homo/lesbo in de jaren vijftig. Of in onze huidige tijd in het verkeerde land.
Meer of juist minder weten
Er zijn deskundigen die zeggen dat de nieuwsgierigheid van je lezer geprikkeld wordt als je personage meer weet dan hij- of zijzelf, omdat dat tegemoet komt aan diens behoefte zich met je personage te identificeren: hij/zij wil alles weten wat je personage weet.
Dat kan kloppen. Maar zelf ervaar ik als lezer ook spanning als ik dingen weet die het personage juist niet weet. Terwijl ik hem dingen zien doen of zeggen, zie ik hem met toenemende ongerustheid zijn noodlot tegemoet lopen en ik kan hem niet waarschuwen! Het loopt toch wel goed af? Snel! Bladzij omslaan!
Wissel die informatievoorsprong van je lezer op een Hitchcockiaanse manier af met informatieachterstand, dat geeft een nog grotere aha-erlebnis.
Misverstanden
Misverstanden kunnen heel spanningverhogend werken. De verschillende interpretaties van de werkelijkheid die je personages hebben zijn een bron van conflict, verandering en rampen. Ruth Rendell was daar een meester in.
Contrast
Hou het niet allemaal hetzelfde, dat is saai. Een personage dat alleen maar dapper is saai. Maar als hij soms dapper en soms laf is, wordt het spannend.
Een voorbeeld van contrast: in de fantastische film Interstellar gaat het enerzijds om de relatie tussen vader en dochter – die is lief, intiem, menselijk – en anderzijds om grootse ontdekkingen met veel risico, tot ver buiten de ons bekende wereld – dat is groots, spannend, en gaat over leven en dood.
Een tweede voorbeeld is de combinatie van pijnlijk én hilarisch in de volkomen van Interstellar verschillende film Nymphomaniac van enfant terrible Lars von Trier, waarin een getrouwde man een minnares heeft. Zijn vrouw duikt, samen met de drie kinderen, onverwacht op in het liefdesnestje van de twee, en zegt: “Ik wil de kinderen het bed van de hoer laten zien, dat hebben ze wel verdiend, toch?”
Cliffhangers
Cliffhangers zijn de boekenvariant van clickbait.
Plaag je lezer
Dat vindt je lezer heerlijk. Laat dus iets net wel of juist net niet gebeuren. Geef je lezer informatie maar hou ook wat achter. Laat iets vreselijks opdoemen maar stop voor het hoogtepunt. Creëer een cliffhanger aan het eind van een hoofdstuk en ga in het volgende hoofdstuk door met een ander deel van het verhaal. Zo laat je je lezer bungelen in een tantaliserend verlangen om te weten hoe het afloopt.
Verras je lezer
Zorg ervoor dat er regelmatig iets voorvalt wat je lezer niet verwacht had. Daarvoor moet je je voortdurend afvragen wat de verwachtingen van je lezer zijn en welke kennis je bij hem mag veronderstellen. Kennis die hij opgebouwd heeft op basis van wat je hem tot dusver hebt voorgeschoteld.
Zet de tijd stil
Dat werkt spanningverhogend. Smeer bijvoorbeeld de beschrijving van de laatste seconden die je personage ziet wegtikken op de tijdbom over minstens een halve pagina uit. Als een slowmotionopname in een film. Zorg er wel voor dat je in die beschrijving niet in herhaling valt, ook niet in andere bewoordingen; dat werkt je doel – meer spanning – juist tegen.
Overschrijd grenzen
Over grenzen heen gaan is spannend, sexy. Iemand die verleid wordt om de regels te overtreden, wordt geboeid door je lezer gevolgd, veilig in zijn eigen stoel of bed, maar tegelijkertijd de verrukkingen van het verbodene via jouw verhaal ondergaand.
Meer spanning?
Er is nog veel meer over spanning en spanningsbogen te vertellen. Hier lees je er meer over.