‘Hokjesdenken’ heeft een negatieve gevoelswaarde. Mensen hebben er – terecht – bezwaar tegen om in een hokje geduwd te worden. Maar om je personages een karakteristieke basale identiteit te geven, kan een beetje hokjesdenken goed helpen. Door je personage in een bepaald hokje te stoppen geef je hem of haar het fundament van zijn persoonlijkheid. Dat fundament bepaalt veel van de acties die je hem of haar in je verhaal laat uitvoeren.
Je wil dat je personages als ‘echte mensen’ overkomen (ook al zijn ze in je boek misschien dieren of aliens). Goed herkenbaar voor de lezer. Wat typeert ze? Het meest basaal, het meest dramatisch, en tegelijkertijd het minst genuanceerd is natuurlijk Goed versus Kwaad. De Held contra de Slechterik.
Goed en Kwaad
Wat Goed en Kwaad is, daar heeft iedereen wel een beeld bij.
Een Goed personage handelt vanuit compassie en empathie. Hij of zij is bereid offers te brengen ten behoeve van anderen. Uiteraard veroordeelt hij het Kwaad.
Een Kwaad personage handelt vanuit zelfzuchtigheid. Hij of zij staat onverschillig tegenover de rampspoed van een ander en doet anderen opzettelijk kwaad, voor eigen gewin of voor de lol. Goed wordt door hem/haar geminacht en als zwakte gezien.
Op de as van Goed naar Kwaad kom je ook Neutraal tegen. Een Neutraal personage hangt ertussenin. Hij of zij is in principe tegen het doden, kwetsen of anderszins benadelen van anderen, maar is niet erg geneigd om iets op te geven of moeite te doen ten gunste van een medemens of –wezen.
Wet en Chaos
Behalve Goed en Kwaad kan een personage ook getypeerd worden door de mate waarin hij of zij zich conformeert aan regels, formele en informele. Dat meer of minder conformeren kun je zien als een punt op de as die loopt van Wet naar Chaos. Van gehoorzaam naar non-conformisme.
Een gehoorzaam personage houdt zich aan de wet en erecodes, onderwerpt zich aan autoriteit en past zich aan de moraal van de gemeenschap aan. Het gehoorzame personage keurt mensen die de regels overtreden af.
Het andere uiterste is Chaos: personages die volkomen non-conformistisch zijn. Hij of zij laat zich niets gelegen liggen aan opgelegde regeltjes of tradities. Hij/zij gelooft dat de mens alleen in totale vrijheid tot zelfexpressie kan komen. Door die vrijheid van regels kan de non-conformist ook roekeloos en onverantwoordelijk zijn.
Op het Neutrale punt tussen Wet en Chaos vind je personages die een redelijk respect hebben voor de wet en autoriteiten maar wel eens een regel overtreden, zonder hardcore rebels te zijn.
Negen hokjes
In dit artikel geef ik je negen hokjes. Elk hokje vertegenwoordigt een kruispunt van de as van Goed via Neutraal naar Kwaad, met de as van Wet via Neutraal naar Chaos. Zo kun je negen karaktertypen onderscheiden.
BTW: tot nu toe hield ik ‘hij of zij’ en ‘hem of haar’ aardig vol, maar ik ga daar nu toch van afstappen. Dus waar ik ‘hij’ en ‘hem’ zeg, moet je ook ‘zij’ en ‘haar’ lezen.
Kruisvaarder
De Kruisvaarder is een goeddoener die zich aan de regels houdt. Hij gelooft sterk in wetten, regels, tradities, erecodes; al die dingen betekenen heel veel voor hem. In positieve zin is de Kruisvaarder nobel en vol compassie, en perfect passend in het systeem waarin hij zich bevindt. In negatieve zin beknot hij de vrijheid van anderen en kan hij persoonlijke belangen van mensen ondergeschikt maken aan het systeem.
Hierboven zie je Mr Spock, als voorbeeld van een Kruisvaarder.
Weldoener
De Weldoener is iemand die het beste probeert te doen voor anderen. Op zich vindt hij dat er regels moeten zijn, maar die kunnen best wel eens genegeerd worden als de situatie erom vraagt. Ordnung muß sein, maar vooral niet te veel: het welzijn van andere schepsels gaat voor alles.
Een voorbeeld is Gandalf the Grey.
Rebel
De Rebel stoort zich niet aan wetten, regels of de normen die gelden in de maatschappij of het systeem. Hij doet wat zijn geweten hem ingeeft zonder dat hij zich eraan stoort wat anderen daarvan vinden. Hij is een individualist met een goed hart gecombineerd met een vrije geest. Niet gehinderd door enige opgelegde structuur is het risico met de Rebel ontwrichting van de maatschappij of het systeem. Bij een fout systeem is dat positief.
Voorbeelden zijn het verzet in WW2 of vrijheidsstrijder Che Guevara.
Rechter
De Rechter is een Neutraal personage dat puur de wetten en regels toepast. Hij heeft geen oordeel over de rechtvaardigheid en billijkheid ervan; het enige wat hij doet is de situatie eraan toetsen. Alle vertrouwen ligt bij hem in die wetten en regels, en in de normen en waarden van zijn maatschappij.
Het volkomen gefocust zijn op de regels kan gemakkelijk verworden tot het rücksichtslos toepassen van orders: Befehl ist Befehl. Je snap al wat goede voorbeelden van de negatieve Rechter zijn.
Judge Dredd hierboven is een Rechtervoorbeeld.
Partijloze
De Partijloze is dubbel neutraal: Goed noch Kwaad, Wet noch Chaos. Hij is niet slecht maar onverschillig. Hij wenst mensen geen kwaad toe maar zijn eigen leven of welzijn gaat voor. Hij zal anderen helpen als dat voor hem goed uitkomt. Lijden of tegenslag van anderen doen hem weinig. Eigenlijk is hij niet Partijloos want hij steunt één partij, namelijk die van hemzelf. Wetten en regels zijn prima als die zijn welbevinden waarborgen . Waar dat niet het geval is voelt hij zich niet geroepen zich eraan te houden.
Harry Potters Horace Slughorn is een voorbeeld van deze vleesch noch visch.
Vrije geest
De Vrije Geest is een individualist pur sang. Zijn eigen vrijheid is hem heilig maar hij geeft weinig om die van anderen. Omdat wetten, regels, moraal en autoriteit die vrijheid beperken wijst hij die af. Goed of Kwaad interesseren hem niet. Hij gelooft niet in een doel van of in het leven, hij leeft in het moment, laat zich leiden door zijn bui en is volkomen onbetrouwbaar. Hij zal anderen helpen zolang dat in zijn eigen belang is.
Een typische Vrije Geest is piratenkapitein Jack Sparrow.
Heerser
Binnen de grenzen van geboden en verboden neemt de Heerser alles wat hij wil, zonder oog voor nadeel of lijden van anderen. Die interesseren hem gewoon niet. Hij houdt zich aan de regels maar heeft geen empathie of mededogen. Hij is geknipt voor een hiërarchisch systeem, wil graag heersen maar kan door zijn respect voor autoriteit ook gehoorzamen. Anderen straft hij niet voor hun daden maar voor het overtreden van de wet.
Darth Vader is de ultieme Heerser.
Boosdoener
De Boosdoener doet alles wat hij wil en waarmee hij wegkomt. Net zo slecht als de Heerser maar minder gebonden aan regels. Hij schept geen speciaal genoegen in het Kwaad maar is nietsontziend in zijn absolute zelfzucht.
Saruman the White is daar een mooi voorbeeld van.
Vernietiger
Het meest extreem is de Vernietiger. In tegenstelling tot de Boosdoener vindt een Vernietiger pure lust in het Kwaad. Hij is verdorven en waanzinnig. Wetten en regels bestaan niet voor hem en kapotmaken vindt hij heerlijk. Ultieme chaos is wat hij nastreeft en het maakt niet uit wie of wat daaronder lijdt, inclusief hijzelf. Hij is meestal een einzelgänger want samenwerken gaat tegen zijn aard in en autoriteit accepteert hij niet.
Als voorbeeld: wie anders dan Heath Ledgers Joker.
Nuance
Voor de basis van iemands identiteit kun je de negen hokjes goed gebruiken. Maar natuurlijk zijn er op de as van Goed en Kwaad meer punten dan alleen Neutraal. Een oneindig aantal punten zelfs. Hetzelfde geldt voor de as van Wet en Chaos. En behalve Goed-Kwaad en Wet-Chaos zijn er nog veel meer persoonlijkheidskenmerken. Hou die nuance in gedachten bij het construeren van je personages. Dat kun je ook door ervoor te zorgen dat een personage niet altijd in zijn hokje opgesloten blijft, maar zo nu en dan uitstapjes maakt naar een ander hokje. Net naar de situatie vraagt.
Mensen zijn irrationeel, verrassend en onvoorspelbaar. Zo moeten je personages dus ook zijn.
Meer over personages lees je: hier.