Voor psychopaten is veel emplooi in spannende verhalen. De gewetenloosheid en het nietsontziende eigenbelang van dit personage is bij uitstek een welkome verstoorder van het gezapige dagelijkse leven. Dan bedoel ik: welkom in boeken, natuurlijk. Je kunt dus dankbaar gebruik maken van deze aparte mensensoort, net als van zijn iets minder gestoord uitgevoerde neefje, de sociopaat.
Wat maakt een psychopaat of een sociopaat? En wat is het verschil tussen die twee?
De psychopaat
Een psychopaat heeft een koud hart. Hij is niet in staat empathie te voelen. Of wroeging, spijt of berouw. Hij zou een machine zijn, ware het niet dat hij wel lust en begeerte kent. Vooral naar macht. Om te krijgen wat hij wil kan hij zich charismatisch, charmant en overtuigend voordoen. Omdat hij emoties hooguit oppervlakkig voelt, is hij een thrillseeker; hij zoekt sensatie en is vaak afhankelijk van alcohol, drugs, gokken en andere verslavingen. Hij stoort zich niet aan gedragsregels en sociale conventies. Hij kent geen angst, ook niet in situaties waar dat normaal en zelfs verstandig zou zijn. Hij manipuleert schaamteloos en voelt zich niet verantwoordelijk voor de gevolgen van zijn daden. Hij wordt gemakkelijk gewelddadig, en is wraakzuchtig en genadeloos. Hij leidt vaak een richtingloos bestaan, slechts gestuurd door wat hij op dat moment wil.
Liefde
In de liefde – al is dat woord eigenlijk niet van toepassing op een psychopaat – kenmerkt hij zich vaak door seksueel afwijkend gedrag en stalking. Hij heeft veel korte relaties, al dan niet tegelijkertijd, en hij ziet er geen been in de partner van een ander af te snoepen en vervolgens net zo snel weer in te ruilen. Hij is ook niet vies van een liefdesrelatie om het geld en hij laat een spoor van gebroken harten achter zich.
De sociopaat
Zowel de psychopaat als de sociopaat hebben een antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASPS).
Het verschil tussen die twee is met name dat de eerste een koude kikker is, terwijl de tweede een woedend kort lontje heeft. Verder zit het verschil in hoe goed (voor zichzelf) de persoon in kwestie kan functioneren, zichzelf in de hand heeft en kan plannen.
Waar het gedrag van een psychopaat koel berekenend, gepland en onder controle is, is dat van de sociopaat impulsief, grillig, ad hoc, en vaak gedreven door woede. De psychopaat is meestal hoogopgeleid en een carrièremaker, de sociopaat meestal juist niet: hij is vaak een loser terwijl de psychopaat een succesvolle, populaire figuur kan zijn.
In de misdaad zal de psychopaat alles goed voorbereiden, waardoor er vaak nauwelijks sporen te vinden zullen zijn. De sociopaat is een gelegenheidscrimineel en laat daardoor al snel aanwijzingen en bewijsmateriaal achter.
Logischerwijze kent de georganiseerde misdaad een hoog psychopatengehalte.
NB: Ik heb het hier steeds over ‘hij’. Psychopaten en sociopaten zijn inderdaad vaker man dan vrouw, maar dit karaktertype komt zeker ook bij vrouwen voor.
Ceci n’est pas un sociopathe
Sherlock Holmes, gespeeld door Benedict Cumberbatch in de BBC-bewerking en te zien via Netflix, zegt als hij een psychopaat wordt genoemd: “I’m a high-functioning sociopath”. Volgens de beschrijving van sociopathie klopt dat niet: zijn daden zijn nooit impulsief en willekeurig, maar juist zorgvuldig gepland. Hij is duidelijk ook geen psychopaat, want hij heeft bijvoorbeeld wel empathie*. De Engelse psycholoog Maria Konnikova kan zich er nogal over opwinden.
Zij vindt overigens dat er geen verschil is tussen de psychopaat en de sociopaat.
Maar what’s in a name, het gaat om de niet-zo-fijne karaktertrekken die je in je boek kunt gebruiken voor een fijne tegenstander, de antagonist, of voor een interessante bijrol. Of misschien zelfs wel voor je protagonist.
*Maar misschien is hij wel een autist. Wat juist de tegenpool is van de psychopaat.
Psychopaten als romanfiguren
Voorbeelden te over voor een levensechte, heerlijk slechte psychopaat in je boek:
- Tom Ripley in The Talented Mr Ripley, van Patricia Highsmith.
- Eunice Parchman in A Judgement in Stone, van Ruth Rendell.
- Teddy Brex in A Sight for Sore Eyes, van Ruth Rendell.
- The Jackal in The Day Of The Jackal,van Frederick Forsyth.
- Patrick Bateman in American Psycho, van Bret Easton Ellis.
- Alex DeLarge in A Clockwork Orange, van Anthony Burgess.
- Cruella de Vil in 101 Dalmatians, van Dodie Smith (en vooral bekend van Disney, natuurlijk).
- The Joker in Batman, met name zoals gestalte gegeven door de betreurde Heath Ledger in The Dark Knight.
- En niet te vergeten de iconische Darth Vader, uit dat ultieme SF-sprookje Star Wars..
PS Je psychopaat mag ook wel eens winnen. Het recht hoeft niet altijd te zegevieren. Literatuur en films kennen genoeg villains we love to hate. 🙂
Geniet van je slechterik!
Andere karaktertypen vind je hier.
Meer lezen over personages? Dat kan hier.
En als je liever luistert dan kan dat hier.
