Waarom schrijven over verdriet en eenzaamheid? Waarom überhaupt negatieve emoties in je boek? Je wil toch dat je lezer, als hij de laatste pagina omslaat, blij is dat hij* je boek gelezen heeft?
Zeker. Maar er zijn meer mogelijkheden dan een happy end om je lezer een band met je boek te geven. Je boek kan hem ook aanzetten om de wereld met andere ogen te bekijken, evenals zijn eigen rol daarin. Het kan een paradigm shift veroorzaken.
Dat zijn geen dingen die per se regelrecht tot blijdschap leiden, maar vaak wel tot een goed gevoel. Als je lezer nieuwe en spannende ideeën in zijn wereldbeeld heeft verwerkt.
No pain, no gain
Oké, terug naar de ernst van droefenis, treurigheid en gebrek aan jolijt.
Alle verhalen, of ze nou de ambitie hebben om je lezers leven op zijn kop te zetten of gewoon rechttoe-rechtaan entertainment willen zijn, hebben problemen, conflict en andere narigheid nodig om te boeien. No pain, no gain, nietwaar? Pas als de problemen zijn opgelost en je personage de dader heeft ontmaskerd, zijn verloren geliefde heeft teruggekregen, of de wereld van de superschurk heeft gered, is het happy end bevredigend.
Op weg naar die paradigm shift of dat happy end, zijn er heel wat negatieve emoties bij je personages gepasseerd.
Zoals verdriet en eenzaamheid.
Bijvoorbeeld het verdriet van Mathilda in de film Léon, bij de dood van Léon. Of de ultieme eenzaamheid van Seymour Parrish in One Hour Photo, wat waarschijnlijk de belangrijkste drijfveer voor zijn gruweldaden is geweest. Geweldig en invoelend gespeeld door Robin Williams, en, naar later bleek, waarschijnlijk uit zijn eigen geestesgesteldheid geput.
Verdriet en eenzaamheid kunnen je buitengesloten laten voelen. En omdat de mens een sociaal dier is, is dat een bijzonder onprettig gevoel. Wat je personage tot bijzonder onprettige daden kan drijven – denk aan Annie Wilkes in Stephen Kings Misery.
Geheimen zijn een geheide oorzaak van eenzaamheid. Als je ergens niet over kunt praten, als je iets niet kunt delen, sluit je je af voor je medemensen, en dat levert gevoelens van eenzaamheid op. Neem voorbeelden als Walter White (Breaking Bad) die zijn nieuwe ‘beroep’ verborgen hield voor zijn gezin, en superhelden als Batman of Superman, die hun alter ego geheim moeten houden. James Bond kan dan wel in elke haven een liefje (of twee of tien) hebben, minder eenzaam wordt hij er niet van.
Het verdriet en de eenzaamheid van je personage appelleren aan je lezers inlevingsvermogen, hij kan letterlijk meevoelen en mee’lijden’. Omdat iedereen die gevoelens wel eens ervaart.
Waar komt het vandaan?
Er is een verschil tussen alleen zijn en eenzaam zijn.
Alleen zijn is een situatie; het personage dat alleen is heeft geen andere mensen (of dieren of andere wezens) in de buurt. Maar hij hoeft zich niet eenzaam te voelen – integendeel: zo nu en dan alleen zijn kan fijn zijn.
Eenzaamheid daarentegen is een gevoel. Iemand die zich eenzaam voelt kan midden tussen de mensen staan en zich daardoor nóg eenzamer voelen.
Je voelt je eenzaam als je sociale behoeftes niet of te weinig worden vervuld: ‘ik doe er niet toe’, ‘niemand houdt van me’, ‘niemand begrijpt me’, ‘niemand mist me’.
Je mist dan verbinding met anderen.
Gekoppelde gevoelens
Verdriet en eenzaamheid liggen in elkaars verlengde.
Uit eenzaamheid kan gemakkelijk verdriet groeien. En andersom kan verdriet aan de basis van eenzaamheid liggen. Bijvoorbeeld als je nergens met je verdriet terecht kunt. Of als je een dierbare hebt verloren en na verloop van tijd alles weer back to normal is. Als je dan niet meer voor troost bij je vrienden durft aan te kloppen.
Behalve door eenzaamheid wordt verdriet ook veroorzaakt door gevoelens van schaamte, schuld, minderwaardigheid, een gevoel van afgewezen of verraden zijn, ontnuchtering na gevoelens van euforie, goede bedoelingen die verkeerd worden uitgelegd, verwachtingen die niet worden ingelost.
Uiteindelijk gaat verdriet om verlies. Verlies van iets wat belangrijk is voor je personage. Dat kan uiteenlopen van iets banaals als geld, tot psychologische noodzakelijkheden als relaties, liefde en waardering, en een hechte sociale groep.
Hoe reageert je personage?
Een typisch coping mechanisme van een eenzame of verdrietige mens is het zoeken van troost; in eten (comfort food), in escapistische films, in een deken om hem heen als vervanger van de warme deken van de liefde/genegenheid/respect/erkenning/achting, of wat het ook maar is aan sociale bevestiging of verbinding die hij kwijt is. Of hij stort zich juist in uitspattingen als extreme sporten (waarin hij extreme risico’s neemt), dure huizen en snelle auto’s, extravagante feesten, liederlijk gedrag, en drank, drugs en vrouwen/mannen/dieren.
Alles om zijn verdriet en eenzaamheid te verdoven.
Hoe schrijf je erover?
Bij voorkeur níét door letterlijk te schrijven dat je personage zo verdrietig is, of eenzaam.
In films worden eenzaamheid en verdriet soms heel mooi verbeeld door vanuit het personage langzaam uit te zoomen, waarbij een halfduistere kamer in beeld komt, net zo leeg en troosteloos als het gezicht van de trieste figuur. Of waarbij een vrolijke menigte zichtbaar wordt, wat zijn eenzaamheid onderstreept.
Zo’n beeld kun je vangen in woorden.
Je kunt ook de reactie van je personage beschrijven: letterlijk die warme deken om zich heen trekkend, wegkruipend in een hoekje van de bank.
Beschrijf hoe je personage dwangmatig steeds weer opnieuw de dichtslaande deur achter zijn ex voor de geest haalt. Steeds weer die fatale gebeurtenissen ziet. Dompel je onder in zijn hel en zuig je lezer een desolaat moeras van verdriet in.
Gebruik metaforen: je personage heeft tegenwoordig veel meer zwarte was dan witte was; wat zegt dat over hem?
Ook in zijn lichaamstaal kun je verdriet en eenzaamheid laten zien. Laat hem in een gebogen houding zijn armen om zich heen slaan, laat hem moeizaam en aarzelend bewegen, laat hem lopen met een slepende tred, geef hem trillende lippen en kijk uit met snikken, huilen en brullen – dat is al snel cliché.
Verdriet kan luidruchtig zijn – bijvoorbeeld dat huilen en brullen wat ik net noemde, maar dan niet clichématig. En verdriet kan heel stil doorstaan worden, bijvoorbeeld een vrouw die treurt om het verlies van haar kind, waarvan niemand wist dat die in de maak was.
Kijk uit met bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden: ‘verschrikkelijk wanhopig’ of ‘een onbeschrijflijke leegte’. Laat liever die verschrikkelijke wanhoop en onbeschrijflijke leegte zien, door wat je personage doet of zegt, of beschrijf wat een ander personage aan hem ziet of merkt. Beeld het uit.
Gebruik ook je eigen verdrietige ervaringen. Hoe voelde je je toen, en hoe kwam dat tot uiting? Net als bijvoorbeeld woede kunnen gevoelens als verdriet en eenzaamheid werken als een motor voor je schrijfwerk.
Ik wens je vruchtbaar delven in je (hopelijk oude en voorbije) zielepijn en tristesse.
Lezen over andere emoties in je verhaal? Kijk hier: Onder curatele – emotie.
PS: de podcast Verdriet en eenzaamheid kun je hier luisteren.
*Ik gebruik ‘hij’ en ‘hem’ in genderneutrale zin, dus inclusief ‘zij’ en ‘haar’.